Dowody na skuteczność
W programie „Szkoła ucząca się” od ponad 20 lat wspieramy dyrektorów i nauczycieli we wdrażaniu oceniania kształtującego, wzmacniamy praktyki uczenia się we współpracy z radą pedagogiczną oraz rozwijamy przywództwo edukacyjne.
Koncepcje, które upowszechniamy, podobnie jak rozwiązania dydaktyczne i formy wsparcia oferowane szkołom, opieramy na polskich i międzynarodowych badaniach dotyczących edukacji.
Prowadzimy ewaluację wewnętrzną realizowanych działań i dostosowujemy ją do potrzeb i aktualnego kontekstu. Efekty programu podsumowują też zewnętrzni ewaluatorzy.
Co mówią międzynarodowe badania?
Wieloletnie badania wskazują, że doniosłymi czynnikami, które wpływają na uczenie się są:
- ocenianie kształtujące, a zwłaszcza informacja zwrotna,
- współpraca nauczycieli rozumiana jako zbiorowa sprawczość,
- przywództwo edukacyjne dyrektora i nauczycieli.
Ocenianie kształtujące rozumiane jako długofalowa, zaangażowana, otwarta i budowana w dialogu relacja pomiędzy podmiotami procesu uczenia się ma, jak wynika z analiz Johna Hattiego, ogromny wpływ na podnoszenie osiągnięć każdego ucznia i każdej uczennicy. Dzieje się tak, ponieważ:
- uczniowie są bardziej świadomi swojego procesu uczenia się – wiedzą, po co i czego się uczą oraz mają codziennie okazję do tego, by rozwijać kompetencje osobistego uczenia się; stają się też bardziej samodzielni w organizowaniu i planowaniu uczenia się;
- nauczyciel łączy ocenianie z procesem uczenia się, a stosowanie różnorodnych strategii staje się dla niego okazją do refleksji nad tym, jaki mają one wpływ na osiągnięcia uczniów i uczennic oraz jakie znaczenie mają wprowadzane rozwiązania dydaktyczne;
- nauczyciel ma gruntowną wiedzę o tym, jak uczą się jego uczniowie i uczennice, co wzmacnia ich uczenie się, a co je ogranicza, przez co łatwiej mu jest wybrać właściwy sposób nauczania, aby poprawić ten proces.
Więcej informacji o skuteczności oceniania kształtującego w uczeniu się uczniów i uczennic znajduje się w serwisie poświęconym OK-ejowi.
Wieloletnie badania pokazują, że jeśli nauczyciele i nauczycielki podzielają przekonanie, że dzięki wspólnym wysiłkom mogą wpływać na osiągnięcia uczniów i uczennic, to wyniki ich podopiecznych w nauce będą znacznie wyższe.
To wspólne przekonania nauczycieli o zdolności szkoły jako całości są, co udowodniły różne metaanalizy, „silnie i pozytywnie związane z osiągnięciami uczniów w różnych dziedzinach”. John Hattie umieścił zbiorową skuteczność nauczycieli na szczycie listy czynników wpływających na osiągnięcia uczniów, ponieważ jest ona trzy razy silniejsza od statusu społeczno-ekonomicznego, dwukrotnie większa niż wcześniejsze osiągnięcia ucznia i ponad trzykrotnie większa niż wpływ środowiska domowego i zaangażowania rodziców oraz uczniowska motywacja i koncentracja, wytrwałość i zaangażowanie.
Jak rozwijać uczenie się we współpracy i wdrażać praktyki wzmacniające siłę zbiorowej skuteczności, pokazujemy w serwisie poświęconym współpracy nauczycieli.
Badania również wykazują, że liderzy nauczania, dyrektorzy i dyrektorki, którzy koncentrują pracę szkoły na poprawie nauczania, wpływają korzystniej na rezultaty pracy uczniów i uczennic niż ci dyrektorzy, którzy starają się przekształcać szkołę. Ci ostatni wprawdzie angażują nauczycieli i nauczycielki w działania z dużą energią i poświęceniem, lecz potrafią jedynie motywować ich do wprowadzania zmian w szkole, np. organizacyjnych.
O znaczeniu dyrektora jako lidera nauczania i jego wpływie na wyniki uczniów piszemy w serwisie poświęconym przywództwu edukacyjnemu.
Wnioski z ewaluacji zewnętrznej programu
W latach 2019–2020 firma Research Eye przeprowadziła ewaluację programu „Szkoła ucząca się”. Badano jakość realizowanego wsparcia, efekty działań programu w praktyce szkolnej oraz wpływ, jaki wywiera na system.
Badanie to objęło:
- 8 studiów przypadku – 8 szkół (wywiady indywidualne i grupowe z dyrektorem, nauczycielami, uczniami, przedstawicielami otoczenia szkoły; ankiety wśród uczniów i nauczycieli, obserwacje i badanie wizualne, desk research);
- badanie CATI z dyrektorami (148 osób) i liderami oceniania kształtującego w szkole (172 osoby);
- wywiady z ekspertami (11 osób), trenerami (17 osób) i członkami zespołu „Szkoły uczącej się” (3 osoby);
- badanie z przedstawicielami publicznych ośrodków doskonalenia nauczycieli (51 osób).
Ocena realizowanego wsparcia
Szkoły wysoko oceniają wsparcie, jakie otrzymują w ramach programu „Szkoła ucząca się”. Ich zdaniem jest kompleksowe i użyteczne w zakresie wdrażania oceniania kształtującego w szkole oraz poszerzania wiedzy i umiejętności uczniów i uczennic.
Jak nauczyciele oceniają oferowane w programie formy wsparcia?
Jak dyrektorzy oceniają oferowane w programie formy wsparcia?
Zarówno nauczyciele, jak i dyrektorzy wysoko oceniają naszą ofertę ze względu na możliwość zastosowania oceniania kształtującego w praktyce. Uczą się przez doświadczenie (pracują na konkretnych przykładach), czy to na stacjonarnych warsztatach, czy konferencjach.
Nauczyciele liderzy podkreślają, że są pod dobrą opieką, mają możliwość rozwoju osobistego i zawodowego. Dyrektorzy natomiast zwracają uwagę przede wszystkim na znaczenie bezpośrednich relacji z innymi dyrektorami. Prestiżem cieszy się praca w Grupach Pomocnych Liderów czy Grupach Pomocnych Dyrektorów, gdyż daje możliwość pracy w grupie osób, które mają takie same lub podobne perspektywy i wyzwania.
Doceniono też rolę asystenta szkoły, który pełni kluczową rolę na wszystkich etapach programu. Asystenci stanowią grupę osób o dużej wiedzy i dużym doświadczeniu, które wynieśli z wieloletniej obecności w programie, posiadają także praktykę nauczycielską oraz znajomość zagadnień edukacyjnych, którą zdobyli z różnych źródeł. Przydatność tej roli sprawdza się w czasie częstych wizyt asystenta w szkole, jego aktywnej praktyki nauczycielskiej i pracy na własnym przykładzie (np. modelowe lekcje otwarte).
Efekty w szkołach
W opinii badanych nauczycieli i dyrektorów udział w programie zmienia funkcjonowanie szkoły:
- pozwala doskonalić warsztat pracy nauczycieli (nowe narzędzia, nowe podejście, brak monotonii);
- przyczynia się do poprawy stosunków między nauczycielami i uczniami (stosowane techniki katalizują zmianę relacji między uczniami i nauczycielami, podnoszą ich zaangażowanie i upodmiotawiają);
- wpływa na poprawę jakości współpracy między nauczycielami (od rozmowy do współpracy);
- zmienia podejście nauczycieli do nauczania (wzrost refleksyjności nauczycieli względem celów i metodyki);
- pomaga w budowaniu relacji z rodzicami (włączenie rodziców w proces programu skutkuje ich lepszym rozumieniem procesu edukacyjnego oraz lepszymi kontaktami z nauczycielami);
- poprawia atmosferę w szkole;
- podnosi prestiż szkoły (tytuł SZKOŁY UCZĄCEJ SIĘ jako dowód profesjonalności i rozwoju szkoły).
Efekty programu w szkole wg nauczycieli
Efekty programu w szkole wg dyrektorów
Najbardziej widoczne zmiany w szkole dotyczą warsztatu pracy nauczyciela i relacji nauczyciel – uczeń. Natomiast zmiana relacji w gronie pedagogicznym, przyjęcie oceniania kształtującego jako kluczowej strategii uczenia i wprowadzenie efektywnych praktyk współpracy są słabo widoczne. Wdrażanie zaś programu wpływa na zmianę modelu przywództwa edukacyjnego w najmniejszym stopniu.
Czynnikiem ograniczającym efekty naszych działań jest kultura edukacyjna w Polsce. Dzięki programowi pragniemy ją zmieniać, lecz jednocześnie musimy się z nią konfrontować. Aktualne założenia programu bazują na wieloletniej pracy ze stałym zespołem. Jednak brak stałości w nowej rzeczywistości przekłada się negatywnie na upowszechnianie koncepcji „Szkoły uczącej się” w całej szkole.
Wpływ na system
Ewaluacja zewnętrzna i wywiady z ekspertami pokazują, że zmiana na poziomie systemu oświaty dokonuje się poprzez „agentów zmiany”. Osoby te związane są, bądź były, z Centrum Edukacji Obywatelskiej i dokonują transferu wiedzy, doświadczeń i praktyk „Szkoły uczącej się” oraz towarzyszących im wartości do innych instytucji, z którymi współpracują, a które działają w polu oświaty. Są to agencje rządowe, III sektor, uczelnie wyższe, ośrodki doskonalenia nauczycieli. Zmiany te dotyczą także poziomu legislacyjnego.
Zdaniem ekspertów, rezultaty działań programu obecnie pokrywają się też z szerszymi zmianami cywilizacyjnymi i stanowią odpowiedź na nie.
Podczas badania zaobserwowaliśmy również pozytywną rolę programu na wyrównywanie szans uczniów i uczennic w miejscowościach poniżej 20 tys. mieszkańców, rozumianych jako kształtowanie kompetencji i umiejętności, w tym samodzielności i krytyczności. Program przyczynia się także do wyrównywania szans uczniów, którzy mają większe potrzeby edukacyjne.
Jednocześnie program na poziomie lokalnym napotyka na różne bariery, wśród których najważniejszą przeszkodą jest stosunek organów prowadzących szkoły do oświaty. Dla przedstawicieli samorządu oświata nie jest priorytetem. Czasem wprost przekłada się to na niedocenianie zmian, które proponuje program.
Szanse i wyzwania
Powody przystąpienia dyrektorów i części nauczycieli do programu są różne, lecz często spójne z celem stawianym przez CEO, czyli potrzebą podwyższania jakości prowadzonych procesów edukacyjnych.
Dla wielu z nich program nazywa wcześniejsze intuicje, dotyczące efektywnego nauczania i uczenia się uczniów oraz je rozwija. Nauczyciele i nauczycielki pragną rozwijać swój warsztat, poszukują nowych, innowacyjnych metod pracy z uczniami i uczennicami. Jednocześnie wiele szkół decyduje się na udział w programie, ponieważ chcą zwiększyć swoją konkurencyjność na rynku edukacyjnym.
Motywacje nauczycieli udziału w programie
Dlaczego szkoła przystąpiła do programu?
Szkoły traktują dążenie do kompleksowej i powszechnej realizacji strategii oceniania kształtującego jako swój cel w programie, co jest bardzo trudne, jeśli nie niemożliwe. Jeśli cel do osiągnięcia w programie nie jest zgodny z potrzebami i możliwości placówki, dyrektor i nauczyciele mogą zniechęcić się do wdrażania oceniania kształtującego.
Postawa i wiedza dyrektora o „Szkole uczącej się” są kluczowe dla decyzji wstąpienia szkoły do programu, a także dla efektywnego jego wdrażania. Dyrektor jako lider zmiany ma możliwości i legitymizację do tworzenia przestrzeni na jego realizację w szkole. Jeśli przyjmuje wartości obowiązujące w „Szkole uczącej się” za własne, będzie otwarty na to, aby je wcielać w życie oraz będzie podejmować odważne (z punktu widzenia systemu) decyzje, np. rezygnując z wystawiania ocen. Jego rolą jest też budowanie kultury pracy w szkole, w której podstawą jest informacja zwrotna.
Wybór pojedynczych elementów czy strategii do pracy i ich doskonalenie sprzyja postrzeganiu oceniania kształtującego jako użytecznego modelu pracy. Nauczyciele mogą łatwiej śledzić postępy, poddawać refleksji to, co się dzieje. Nie czują się przytłoczeni nadmiarem zadań.
Ważne jest, aby doceniać starania szkoły, co czyni Centrum Edukacji Obywatelskiej, wysyłając np. list do uczestników programu z informacją lub podziękowaniem, kierując słowa pochwały do burmistrza bądź wójta, umieszczając placówki na mapie „szkół uczących się” oraz wykorzystując potencjał dydaktyczny nauczycieli.
Dla powodzenia wdrażania oceniania kształtującego w szkole ważne są również dotychczasowe zasoby szkoły, tj. wcześniejsza kultura pracy szkoły, stosunki między członkami rady pedagogicznej, oparte na zaufaniu.
Szkoły dobrze radzą sobie z wdrażaniem oceniania kształtującego w sytuacji, gdy przyjęły model, który łączy obligatoryjne podstawy oceniania kształtującego na poziomie całej szkoły (najczęściej są to cele i kryteria) z dobrowolnością wdrażania innych elementów.
Systemowe wdrażanie oceniania kształtującego, obejmujące większość grona pedagogicznego, jest wyzwaniem zwłaszcza w dużych szkołach. Istnieją placówki, które samodzielnie wypracowały dobre praktyki w tym zakresie, ponieważ obecna oferta CEO nie zaspokaja ich potrzeb. Przykładem może być np. praca w parach, mentor – nowy nauczyciel, lekcje otwarte, system regularnych szkoleń lub warsztatów.
Skuteczność i trwałość programu wzmacniają:
- podjęcie przez dyrektora Studiów Podyplomowych Liderów Oświaty,
- demokratyczna decyzja nauczycieli o przystąpieniu do programu lub jego kontynuacji,
- zachęcanie nauczycieli do udziału w warsztatach przybliżających koncepcje „Szkoły uczącej się”,
- możliwość spotkania z trenerem z CEO, wizyty w szkole, która pracuje zgodnie z zasadami oceniania kształtującego, jeszcze przed podjęciem decyzji o udziale w programie.
„Szkoła ucząca się” a edukacja zdalna
We wrześniu 2020 r. Centrum Edukacji Obywatelskiej, wspólnie z zespołem badawczym Research Eye, przeprowadziło badanie wśród nauczycieli i dyrektorów, których szkoły korzystały na przestrzeni ostatnich kilku lat z różnych form wsparcia oferowanego w „Szkole uczącej się”.
Chcieliśmy dowiedzieć się, jak szkoły, z którymi współpracujemy, zareagowały na kryzys wywołany pandemią oraz jak nauczyciele poradzili sobie z edukacją zdalną, a dyrektorzy – z jej organizacją. Interesowało nas również to, co wzmocniło, a co osłabiło praktyki zaproponowane w programie oraz na ile, a także jakie koncepcje sprawdziły się w tym szczególnie trudnym okresie.
Z przeprowadzonego badania wynika, że w wielu szkołach uczestniczących w całościowym rozwoju szkoły współpraca nauczycieli i wzajemne uczenie się były wartością na tyle zakorzenioną w codzienności oraz ważną dla zespołu pedagogicznego, że nawet w trakcie edukacji zdalnej, mimo dystansu społecznego i prowadzenia lekcji w pierwszej fali epidemii głównie z domu, zostały zoperacjonalizowane do systematycznych, konkretnych praktyk, zachowań i działań i stały się skuteczną pomocą dla nauczycieli i dyrektorów w sytuacji kryzysu i zmiany wywołanej pandemią.
Podobne znaczenie miała kształtowana wcześniej w szkołach uczących się postawa otwartości. Dzięki temu mechanizmowi regulującemu zachowania interpersonalne nauczyciele mogli łatwiej się komunikować w czasie pandemii zarówno z innymi nauczycielami, jak i rodzicami i uczniami; postawa ta jako składowa kompetencji uczenia się pozwalała lepiej przyswajać nowe narzędzia pracy zdalnej i adaptować się do nowej sytuacji.
Współpraca i uczenie się od siebie nawzajem optymalizowały wysiłki nauczycieli, umożliwiły lepsze wykorzystywanie własnych zasobów do uczenia się oraz pozwoliły stosunkowo szybko przygotować się do prowadzenia zajęć online.
Szkolna społeczność wykazywała się większą odpornością na kryzys, rozumianą jako możliwość skutecznej realizacji głównych wartości i celów szkoły, niezależnie od okoliczności zewnętrznych i potencjalnych kryzysów.
Cały artykuł podsumowujący badanie dostępny jest na blogu CEO.
Źródła:
Hattie J. (2015), Widoczne uczenie się dla nauczycieli, Centrum Edukacji Obywatelskiej.
Robinson V. (2011), Student-Centered Leadership, San Francisco, Jossey Bass.
Research Eye (2020), Raport ewaluacyjny programu „Szkoła ucząca się”.
Żmijewska-Kwiręg S. (2020), Zbiorowa skuteczność nauczycieli, Centrum Edukacji Obywatelskiej.
Strzemieczny J., Żmijewska-Kwiręg S. (2021), Jak dyrektor/ka wpływa na osiągnięcia uczniów i uczennic?, Centrum Edukacji Obywatelskiej.